Сацыялогія права

Сацыялогія права — маладая навука, якая з’яўляецца галіной навуковых ведаў на стыку права і сацыялогіі . На дадзеным этапе існуе некалькі падыходаў да сацыялогіі права: 1) частка агульнай сацыялогіі, якая вывучае ролю права ў сістэме сацыяльных інстытутаў; 2) галіна агульнатэарэтычнага правазнаўства, прадметам якой з’яўляюцца сацыяльныя ўмовы дзеяння права ў грамадстве (яго фарміравання, існавання, рэальнага функцыянавання); 3) галіна навуковых ведаў аб сацыяльных умовах існавання, развіцця і функцыянавання права. Сацыялогія правы цесна звязана з крыміналогіяй, сацыяльнай інжынерыяй і антрапалогіяй права.

Гісторыя сацыялогіі права

Сацыялогія права заявіла пра сябе як навука толькі ў XX стагоддзі (у 1956 г. на факультэце права Парыжскага універсітэта быў уведзены курс юрыдычнай сацыялогіі; ў 1962 г. Міжнародная сацыялагічная асацыяцыя заснавала Камітэт па даследаваннях у галіне сацыялогіі права).

Фарміраванне сацыялогіі права адбывалася ў канцы ХІХ — пачатку XX стагоддзя: у 1913 аўстрыец Яўген Эрліх апублікаваў працу «Асновы сацыялогіі права».

Платон і Арыстоцель, Мантэнь і Паскаль могуць з поўнай падставай разглядацца як вялікія папярэднікі сацыялогіі права.

Асаблівае месца належыць Мантэск’ё і ягонай працы «Пра дух законаў». Мантэск’ё праклаў новы шлях да вывучэння права, які ўжо можна назваць сацыялагічным.

Што тычыцца іншых аўтараў, то неабходна звярнуць увагу на працы Генры Мэна («Ancient Law», 1861) і Ерынг («Der zweck im Recht» , 1877), якія зрабілі вялікі ўнёсак у эвалюцыю права. Макс Вэбер («Эканоміка і грамадства» , 1922) імкнуўся растлумачыць права эканамічнай гісторыяй і выявіць уплыў прававых нормаў на сацыяльныя паводзіны. Нельга не згадаць пра Дзюркгейма, бо, у адрозненне ад Агюста Конта, ён быў перакананы ў значнасці права не толькі як сацыяльнага з’явы, але і як сродка нагляду над іншымі сацыяльнымі з’явамі ў стане крышталізацыі.

Аб’ект і прадмет сацыялогіі права

Сацыялогія правы вывучае грамадскія адносіны, якія складваюцца як у працэсе падрыхтоўкі і прыняцця прававых актаў, так і пасля прыняцця ў якасці рэакцыі на новы нарматыўны прававы акт. Таксама сацыялогія права звяртае увагу на працэс пераўтварэння норм права ў сацыяльныя паводзіны чалавека і сацыяльных груп, з чаго вынікае, што сацыялогія права накіравана на высвятленне сацыяльнай абумоўленасці і сацыяльнай эфектыўнасці права. Аб’ектам сацыялогіі права з’яўляецца прававое жыццё грамадства ва ўсёй разнастайнасці працэсаў і з’яў, якія ў перспектыве могуць мець прававое значэнне.

Адпаведна, прадметам сацыялогіі права з’яўляюцца:

сацыяльныя функцыі права;
сацыяльная абумоўленасць і сацыяльная эфектыўнасць дзеяння права;
стварэнне і функцыянаванне прававой сістэмы, яе інстытутаў і нормаў;
ўзаемасувязь паміж прававымі нормамі, прававымі адносінамі і фактычнымі грамадскімі адносінамі людзей;
прававое рэгуляванне дзейнасці індывідаў, іх груп і арганізацый.

Такім чынам, сацыялогія правы ўяўляе сабой сістэму сацыяльных ведаў аб праве як адмысловым сацыяльна — юрыдычным феномене ў яго генезісе, а таксама ў дзеянні (сацыяльна накіраваным працэсе).

Права, як адна з сацыяльных нормаў, выконвае важную сацыяльную ролю, пры гэтым ўкараненне прававых нормаў у грамадскую свядомасць і іх выкананне забяспечваецца прымусовай сілай дзяржавы. У якасці аднаго з аспектаў сацыяльнай абумоўленасці права выступае праватворчасць. На праватворчую дзейнасць вялікі ўплыў аказваюць маральна-этычныя, эканамічныя, палітыка-прававыя, нацыянальныя, сацыяльна-псіхалагічныя і сацыякультурныя фактары. Ад гэтых фактараў залежыць фарміраванне прававой сістэмы дзяржавы.

Акрамя даследаванняў праватворчай дзейнасці, сацыялогія права вывучае сацыяльныя аспекты правапрымяняльнай дзейнасці. У прыватнасці, адной з важных задач даследавання правапрымяняльнай дзейнасці, з’яўляецца выяўленне і вызначэнне эфектыўнасці сацыяльных функцый права.

Метадалогія сацыялогіі права

Метады сацыялогіі права — гэта канкрэтныя падыходы, спосабы і інструменты, якія прымяняюцца сацыялогіяй права для вывучэння сацыяльных заканамернасцяў функцыянавання, змены і ўзаемадзеяння грамадства і права.

У сацыялогіі правы найбольш часта выкарыстоўваюцца наступныя метады:

Метад назірання. Пад назіраннем ў сацыялогіі разумеецца збор першасных дадзеных, які ажыццяўляецца даследчыкам асабіста шляхам непасрэднага ўспрымання ў працэсе даследавання.
Метад апытання. Ўяўляе сабой метад збору першаснай інфармацыі пра аб’ект даследавання падчас непасрэднага (асабістага) або апасродкаванага (з дапамогай анкеты) сацыяльна — псіхалагічнага кантакта даследчыкаі рэспандэнта шляхам рэгістрацыі адказаў рэспандэнта на загадзя падрыхтаваныя з канкрэтнай даследчай мэтай пытанні.
Метад аналізу дакументаў. Гэта сукупнасць прыёмаў, якія ўжываюцца для здабывання з дакументальных крыніц (прэсы, радыё, тэлебачання, дзелавых дакументаў) сацыялагічнай інфармацыі пры вывучэнні сацыяльных працэсаў і з’яў з мэтай вырашэння пэўных даследчых задач.

Сацыялогія права ў беларускай навуцы

Упершыню ў Беларусі сацыялогія права пачала вывучацца ў Еўрапейскім гуманітарным універсітэце ў канцы дзевяностых гадоў ХХ стагоддзя. Адным з найбош вядомых беларускіх навукоўцаў у галіне з’яўляецца Ала Анатолеўна Сакалова, аўтар манаграфіі Сацыяльныя аспекты праваўтварэння Архівавана 5 сакавіка 2016..